"یک شبی را بیدار شو دولت بگیر"

حجت الاسلام دکتر "قاسم کاکایی" استاد فلسفه و عرفان اسلامی دانشگاه شیراز در گفتگو با مهر درباره جایگاه شب زنده داری در آیات و روایات اسلامی گفت: شب زنده داری در مسائل عبادی حرف اول را می زند؛ خداوند به پیامبر خویش در سوره اسرا آیه 79 فرمود:  وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَى أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا پاره ای از شب را به نماز خواندن زنده بدار، این نافله خاص تو است باشد، که پروردگارت ، تو را به مقامی پسندیده برساند.

 
مقام محمود در اثر شب زنده داری اعطا می شود

وی افزود: مقام محمود از بالاترین مقامات معنوی است که در اثر شب زنده‌داری و عبادات شبانه نصیب پیامبر(ص) می شود و یا اگر قرار است رسالت بر دوش پیامبر(ص) قرار گیرد می بایست آمادگی لازم وجود داشته باشد، لذا خداوند در سوره مزمل آیات 7 تا 20 به این مسئله می پردازد و می فرماید: یا ایها المزمل، قم الیل الا قلیلا، نصفه او انقص منه قلیلا، أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا... اى جامه به خویشتن فرو پیچیده، به پا خیز شب را مگر اندکى، نیمى از شب یا اندکى از آن را بکاه، یا بر آن [نصف] بیفزاى و قرآن را شمرده شمرده بخوان، در حقیقت ما به زودى بر تو گفتارى گرانبار القا مى‏کنیم، قطعا برخاستن شب رنجش بیشتر و گفتار [در آن هنگام] راستین‏تر است، [و] تو را در روز آمد و رشدى دراز است...

 
این استاد عرفان اسلامی یادآور شد: در روز اشتغالات آدمی بیشتر است و به مسائل ناسوتی می پردازد این است که شب زمینه ای می شود که شما وارد ملکوت شوید. در سوره زاریات در آیات 17 و 18 وقتی خداوند از متقیان یاد می کند یکی از صفات آنان را « کَانُوا قَلِیلاً مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ، وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» توصیف می کند. یعنی آنها (پرهیزکاران) کمی از شبها را می‌خوابیدند و در سحرگاهان استغفار می‌کردند.

 
اشرف امت پیامبر چه کسانی هستند؟

دکتر کاکایی تأکید کرد: سحر بهترین زمان راز و نیاز است؛ سحر از ریشه «سحر» به معنی پوشاندن و رازآلود بودن است. سحر یکسری راز و رمزهایی دارد که عاشقان با آن آشنا هستند.

 
این استاد دانشگاه شیراز افزود: پیامبر(ص) فرمودند: "اشرف امتی حملت القرآن اصحاب اللیل". یعنی: شریفترین امت من کسانی هستند که حامل قرآن هستند(فهم قرآن دارند) و با شب مأنوس هستند. حضرت علی (ع) نیز درباره شب و اهمیت تهجد در نهج البلاغه در توصیف پرهیزکاران می گوید: أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلًا. یعنی آنان کسانی هستند که شب به پا می خیزند و تلاوت قرآن کرده و با آیات رحمت خدا شاد و با آیات غضب خدا غم بر آنها فرو می آید و در دل شب دلشان را به خدا می سپارند و خود حضرت علی(ع) اسوه ای برای پرهیزکاران هستند که الفت با شب داشتند.

 
وی یادآور شد: چه زیبا مرحوم شهریار فرمود: علی آن شیر خدا شاه عرب - الفتی داشته با این دل شب / شب ز اسرار علی آگاه است - دل شب محرم سرّالله است / شب علی دید و به نزدیکی دید - گر چه او نیز به تاریکی دید/ شب شنیده ست مناجات علی - جوشش چشمه عشق ازلی/ فجر تا سینه ی آفاق شکافت - چشم بیدار علی خفته نیافت...

 
لقاء الله جز با شب‌پیمای به دست نمی آید

حجت الاسلام کاکایی به سیره ائمه اطهار(ع) در اهمیت عبادت شبانه اشاره کرد و گفت: امام حسین(ع) در واقعه عاشورا قبل از دهم محرم از سپاه دشمن می خواهد که شبی مهلت دهند تا به عبادت بپردازد. همچنین حضرت زینب(س) با آن مصیبتهایی که دیدند نه تنها در شب عاشورا بلکه در شب 11 محرم که سخت ترین شب آن حضرت بود، به عبادت شبانه پرداختند. همچنین امام حسن عسکری(ع) می فرمایند: رسیدن به خدا سفری است که جز با شب‌پیمای به نتیجه نمی رسد.

وی در ادامه به جایگاه شب و شب زنده‌داری در ادبیات عرفانی اسلامی اشاره کرد و افزود: در ادبیات عرفانی ما انس با شب دستمایه بسیاری از مسائل عمیق معرفتی در میان عرفا بوده است. ابوسعید ابی الخیر می گوید: شب خیز که عاشقان به شب راز کنند - گرد در و بام دوست پرواز کنند/ هرجا که دری بود به شب در بندند - الا در دوست که شب باز کنند. همه درها شبها بسته می شود الا در دوست و معشوق حقیقی که خداست.

 

جایگاه شب در ادبیات عرفانی

این استاد دانشگاه شیراز تأکید کرد: همچینین حکیم نظامی گنجوی به زیبایی فلسفه شب و شب زنده داری را در گفتگوی فردی ناشناخته با مجنون مطرح می کند و می گوید: یکی پرسید از آن مجنون غمناک - که ای خالص عیار و از هوس پاک / چرا شبها تو را آه و فغان است؟ - که شب آسایش پیر و جوان است/ جوابش گفت آن مجنون بی‌دل - که ای از فیض شب گردیده غافل / به شبها عاشقان را راز باشد - به شب کوی وفا، در باز باشد.

 

وی افزود: در ادامه نظامی به توفیقات نهفته در شب اشاره دارد و می گوید: ... به شب بردند عیسی را به افلاک - به چرخ چارمین از عالم خاک / به شب قرآن فرود آمد زمعبود -  به شب حقّ جرم آدم را ببخشود/ پیمبر را به شب معراج دادند - دلش نور و سرش را تاج دادند / مرا انسی از آن باشد به شبها - که آمد لیلیم در شب به دنیا/ به عشق او به شبها می‌زنم گام - که شب لیل است و با لیلی است همنام.

 

دکتر کاکایی تصریح کرد: مولانا در دیوان شمس اشاره ای دارد به شب زنده داری و می گوید: هزار شب تو برای هوای دل خفتی - یکی شبی چه شود از برای یار نخسب. یا در مثنوی اشعاری وجود دارد که ما آن را در آهنگ ملکوتی اذان ماه مبارک رمضان می شنویم که مولوی می گوید: چند شب ها خواب را گشتی اسیر -  یک شبی را بیدار شو دولت بگیر. یعنی دستیابی به سعادت در شب امکانپذیر است؛ لذا دولت عشق از شب می گذرد.

 

راز و رمز شب در اشعار حافظ

وی با اشاره به اشعار حافظ در مورد اهمیت شب زنده داری تأکید کرد: بعد از مولانا شاید کسی که در ادبیات عرفانی ما بیش از همه از سحر دم زده است، حافظ باشد که انس عجیبی با سحر دارد و سخن حافظ که واقعا مرغ سحر است، در این خلاصه می شود که هرچه حافظ دارد همه از دولت شب و سحر است. هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ - از یمن دعای شب و ورد سحری بود/ قدر مجموعه گل مرغ سحر داند و بس - که نه هر کس ورقی خواند معانی دانست.

 

این استاد فلسفه و عرفان اسلامی افزود: باز لسان الغیب حافظ شیرازی می گوید:  دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است - بدین راه و روش میرو که با دلدار پیوندی. در واقع این دعای صبح و  راز و نیازهای شبانه کلیدی است که حافظ را به گنج مقصور رساند. یا در جای دیگر می گوید: بیار می که چو حافظ هزارم استظهار - به گریه سحری و نیاز نیم شبی است. حافظ رمز موفقیت- که آن را هم باید از خدا خواست- را در چهار چیز می داند؛ آنجا که می گوید: ســوز دل ، اشـک روان ، آه ســحـر، نـالـه شـب. ایــن هـمـــه از نـظـــر لـطـــف شـــمـا مـیبــیــنــم.

 

وی افزود: در غزلی، زیبایی عشق ورزی حافظ با نماز شب و عبادت شبانه بیان می شود همانطور که در روایات است «افضل الاناس من عشق العباده ..» بهترین مردم کسانی هستند که عاشق عبادت باشند و آن را در آغوش بگیرند. آنگاه حافظ چه زیبا بدان اشاره می کند و می گوید: زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست - پیرهن چاک و غزل خوان و صراحی در دست/ نرگسش عربده جوی و لبش افسوس کنان - نیم شب دوش به بالین من آمد بنشست/ سر فرا گوش من آورد به آواز حزین -  گفت ای عاشق دیرینه من خوابت هست؟

 

دکتر کاکایی تأکید کرد: همه ما عاشق دیرینه خدا از عهد الست هستیم و زمانی که ما می توانیم عشق ورزی با معشوق دیرینه داشته باشیم که هنگامه سحر و شب باشد و این چند علت دارد اول اینکه همانطور که در قرآن است اشتغالات در روز زیاد است و توجه ما به عالم ناسوت بیشتر و به طور طبیعی در شب این اشتغالات کمتر است  و چقدر آدمی می باید حقیر باشد که شب را هم باز با همین اشتغالات سپری کند، دوم اینکه شب حالت پوشندگی و رازآلودگی دارد و اگر اشکی، آهی و سوزی داشته باشیم این از ریا دورتر است لذا خالص تر برای خدا واقع می شود.