چگونه شب زنده داری كنیم؟

چنان كه روز را فرصتی برای پاسخگویی به نیازهای دیگر برمی شمارند.
سالكان حقیقت از راه شریعت می كوشند تا براساس آموزه های وحیانی قرآن، به دو بخش از مأموریت و تكلیف، پاسخ در خور دهند. همانگونه كه انسان، تركیبی از تن و جان است، نیازهای وی نیز به دوگونه است كه به حكم شریعت می بایست به آن پاسخ داده شود تا شخص به انسان معتدل كمالی تبدیل گردد. دو ظرف زمانی شب و روز هر چند كه ظرفیت پاسخگویی به هردو بخش را دارا می باشد، ولی هریك بنا به علل و عواملی، به گونه ای هستند كه ظرفیت پاسخ گویی به هریك از این دو بخش را بیشتر دارا می باشند. از این رو ظرف روز برای پاسخگویی به اموری چون خورد و خوراك، یا مأموریت هایی چون آبادانی زمین و ربوبیت دیگران در حوزه های مختلف به ویژه اجتماعی و سیاسی و نظامی، اختصاص بیشتر می یابد و ظرف شب برای خودسازی و تزكیه و پروازهای كمالی مورد تاكید و اهتمام قرارمی گیرد.
از این مطلب شاید بتوان هدف از شب زنده داری را دانست و كلیاتی نیز از این كه چگونه شب زنده داری كنیم دانسته شود، با این همه، هنوز بسیاری از پرسش ها از كیفیت و چگونگی آن، بی پاسخ مانده است. از این رو نویسنده به سراغ آیات قرآنی رفته تا تبیین كند كه چگونه شب زنده داری كنیم و چه ساعاتی از شب سازنده تر و بهتر است؟ با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

روح انسان، آفریده ای بسیار لطیف و حساس است. توجه و اهتمام روزانه نفس به امور مادی و دنیوی و شنای طولانی و غرق در مادیات شدن كه قرآن از آن به «سبح طویل» یاد می كند، روح را خسته و آزرده می كند. هرگاه تن به خواب رود، روح به پرواز درمی آید و هر خوابی، مصداقی از تجرید روح از بدن و جان از تن است كه درقرآن از آن به مرگ موقت یاد می شود.
روح در هنگام خواب این فرصت را می یابد تا به آسمان اتصال با آفریده بالا رود و خود را برای ادامه حیات و زندگی در تن مادی آماده سازد. اگراین اتفاق خروج روح از تن در هنگام خواب اتفاق نمی افتاد، شاید زندگی انسانی به این زیبایی و كمالی نمی بود، زیرا بسیاری از چیزها و دانش ها را در این بازگشت به آفریده و آسمان قداست و معنویت یاد می گیرد. بنابراین می توان گفت كه خواب و تجرید روح از بدن، زمانی برای شارژكردن روح باشد.
انسان در هر شبانه روز، به خوابی و چرتی، می تواند روح را به آرامش خاصی برساند و توانایی های آن را در سفر همراهی با تن تقویت نماید. این اتفاق در زندگی انسانی به طور طبیعی اتفاق می افتد و نظام بدن و روح به گونه ای سامان یافته كه تجرید و شارژكردن اتفاق بیفتد.
اما خداوند این گونه تجرید را به تنهایی كافی برای رشد و كمال انسانی نمی داند. بنابراین اگر انسان، موجودی با اراده و مختار آفریده نمی شد، شاید از طرق دیگری این مهم انجام می گرفت تا هر انسانی به كمال شایسته و بایسته خود برسد؛ با این همه، از آن جایی كه انسان از ویژگی منحصر به فردی برخوردار می باشد، لازم است تا خود برای رسیدن به این كمال تلاش كند.
اصولا اراده و اختیار انسانی كه به وی حق انتخاب می دهد تا در دو مسیر مقابل هم، گام بردارد، چیزی جز تلاش دائم برای شدن نیست. به این معنا كه این اراده و اختیار به او كمك می كند تا در مسیر شدنی تلاش كند. این شدن می تواند در دو مسیر متقابل انجام گیرد، ولی از آن جایی كه خداوند هماره اول و آخر هر چیز و هر سیر و حركتی است، انسان در نهایت هر دو مسیر خداوند را می یابد. از این رو خداوند درقرآن بیان می كند كه حتی كافران و مشركان كه راه متقابل ضلالت را طی می كنند در پایان مسیر، خداوند را می یابند. این گونه است كه در آیات قرآنی پایان همه راهها و مسیرها را خداوند معرفی می كند و بازگشت همه امور را به سوی او می داند.

خداوند در قرآن بیان می دارد كه همه تلاش های انسانی كه در دو مسیر متقابل یعنی هدایت و ضلالت صورت می گیرد، او را در نهایت به ملاقات و دیدار خداوند می برد و برای هیچ موجودی چاره ای جز این ملاقات در صورت جمالی و جلالی یعنی بهشت و دوزخ نیست.
از این رو به انسان هشدار می دهد تا در انتخاب راه دقت داشته باشند و راه مستقیم را برگزینند كه ایشان را به سوی كمالات جمالی می برد و دیداری مسرورانه با سلام و تحیت را درپی دارد. بنابراین لازم است تا انسان تلاش خود را مصروف آمادگی كامل برای این دیدار زیبا و كریمانه كند.
اما مشكلی كه وجود دارد آن است كه حضور در جهان مادی و پاسخ گویی به نیازهای غریزی و طبیعی آن، می تواند او را چنان سرگرم كند كه از اصل مأموریت بازماند و به امور جزیی و مقدماتی بپردازد.
هرچند كه خداوند برای ایجاد اعتدال میان كشش ها و گرایش های مادی و معنوی، ابزارها و فرصت های برابر نهاده است، ولی دستیابی به بسیاری از كمالات تنها به خواست و اراده انسان بستگی دارد. از این رو با وجود اتصال به مبدأ از طریق تجرید غیر اختیاری در خواب، از انسانها می خواهد تا این تجرید را درظرف شب از راههای دیگری چون شب زنده داری و قیام در آن كامل كنند و فرصت های فزون تر و توانایی های بیشتری برای خود بیندوزند تا در روزهای غفلت دنیا، از آن بهره گیرند.
اینجاست كه رمز شب زنده داری و فلسفه تشریع آن به عنوان یك حكم الهی به دست می آید و رمزگشایی می شود. از آثاری كه قرآن برای شب زنده داری برمی شمارد می توان به سادگی دریافت كه شب زنده داری، ظرف پروازهای روح به مقام قدس و اتصال به مبدأ وجود و آفریدگار و پروردگار است تا دانش و علم و توانایی جدیدی را به دست آورد و در زندگی مادی از آن بهره گرفته و مسیر متاله شدن را به درستی برای تقرب به خدا طی كند تا به مقام عبودیت ربوبی برسد.
صراحت آیاتی چون 2 و 5و6 سوره مزمل این معناست كه انسان در این پروازهای شبانه، آمادگی دریافت وحی و دانش ها و علوم بسیار سنگین و ارزشمندی را دارا می باشد و با حضور خویش درقرب الهی از معنویت سرشار می شود و از غفلت بیرون می آید و عصمت علمی و عملی را تحصیل می كند و درمقام صالحان (آل عمران آیات 113 و 114) و محسنان (ذاریات، آیات16 و 17) قرار می گیرد و از بركات و آثار این مقامات عالی و كمالی انسان بهره مند می شود.

چنان كه گفته شد، شب زنده داری، روش اكمالی برای پرورش و تقویت روح برای پیمودن مسیر شدن كمالی است و درحقیقت نعمت و نافله الهی است كه به این طریق به بندگانش امكان زیادتری بخشیده است تا بتوانند خود را چنان كه هست بشناسند و حقیقت خود را چنان كه شایسته است بیابند و در این مسیر حركت كنند. از این رو به عنوان امری استحبابی و نافله و فرصتی استثنایی برای بندگان مومن مطرح می شود (اسراء آیات 79 و 80 و مزمل آیه 20 و آیات دیگر)
با این همه، كیفیت شب زنده داری مهم تر از خود شب زنده داری است. به این معنا كه چگونه شب را بگذرانیم و از آن بهره گیریم مهم تر و اساسی تر از این است كه خود شب را زنده بداریم و نخوابیم.
واژه شب زنده داری كه از آن به احیا نیز یاد می شود، درحقیقت گویای چگونگی آن است.
انسانی كه درخواب غفلت است همانند مرده ای است كه هیچ روح و روانی ندارد و رفتارهایش به دور از كمال و معنویت است. اما كسی كه شب را زنده نگه می دارد و آن را احیا می كند، روح و جانش را زنده نگه داشته و حیات را درتمام لحظات شبانه روز در آن جریان می دهد.
بنابراین،نفس شب زنده داری می تواند آثاری را داشته باشد، چنان كه اگر كسی تمام شب را درگوشه ای بنشیند و درسكوت و خاموشی به سر برد بی آن كه كاری كند و یا اندیشه و تفكری را داشته باشد، به كمالاتی می رسد كه از آثار شب زنده داری است.
مرتاضان هندو با این روش سكوت شبانه به قدرت ها و توانمندی های بسیاری دست یافته اند كه از جمله آنها تصرف در اشیای مادی جهان از جمله بازداشتن حركت خودروها و قطارهاست؛ زیرا روح دراین سكوت های شبانه، تقویت شده و به قدرت طبیعی خود دست می یابد.
با این همه این روش نمی تواند تمام ظرفیت روح و شب را نشان دهد، زیرا دست یابی به كمالاتی كه از راه شب به دست می آید بیش از اموری چون تجرید روح و تصرف دركائنات است. اما دست یابی به این توانمندی و تمام ظرفیت روح و شب آن است كه از راههای درست انجام گیرد؛ زیرا استفاده از راه های نادرست می تواند آسیب های جدی بر روح و روان وارد سازد و برخی از توانمندی ها و به قول معروف تراشه های روح را بسوزاند و هك كند. بنابر این بهتر است تا از متخصصان این امر استفاده شود. یعنی می بایست به كسانی مراجعه شود كه خود این راه را رفته و توانسته اند همه كمالات را بشناسند و آن را آزاد و رها ساخته و به كار گیرند. این جاست كه شریعت به عنوان طریقت و راه و روش وارد میدان می شود و مدیریت كلاس ها و آموزش ها را به دست می گیرد.
البته نفس آموزه ها به تنهایی برای طی كردن مسیر نمی تواند چنان كه باید و شاید مفید و سازنده باشد. استفاده بی استاد از این تعلیمات می تواند گاه به انسان آسیب جدی وارد سازد. از این رو حتی حضرت موسی(ع) درمقام پیامبری برای استفاده از كلاس های خاص، به حضور عالم ربانی و متخصص این فن یعنی حضرت خضر می رود و از هنر وی برای طی كردن مسیر كمالی سود می برد.
اصولا از دیدگاه قرآن، پیامبران و به ویژه پیامبر گرامی (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع) اسوه و راهنمائیان این راه های سخت و دشوار هستند كه هركسی را دركلاس های علمی و عملی تربیت می كنند. لذا ماموریت اصلی پیامبران تعلیم دانش های طریقت به سوی حقیقت و كمال و تزكیه و پرورش جان ها است كه در آیه 2 سوره جمعه و ایات دیگر تبیین و تشریح شده است.
قرآن به عنوان كتاب راهنمای زندگی انسان به همه كمالات، از سوی خداوند فروفرستاده شده است. جالب این كه این كتاب كه خود قول ثقیل و دارای محتوای ارزشمند و سنگینی برای عموم و بلكه حتی خواص از اولیا و پیامبران است. درظرف شب نازل شده است كه مهم ترین ظرف آن شب قدری است كه از نظر ظرفیت و جایگاه برابر با هزار ماه می باشد. (مزمل آیه 6 و قدر آیه 1 و آیات دیگر).
این كتاب در بردارنده مطالب بسیاری درباره كیفیت و چگونگی بهره گیری از تمام ظرفیت شب برای پرواز و تجرید روح جهت كسب تعلیمات خاص می باشد. بنابر این با بهره گیری از ایات این كتاب و فرموده های رسول اكرم (ص) كه خود این طریق را تا قاب قوسین او ادنی (نجم آیه 9) طی كرده است. كیفیت و چگونگی شب زنده داری و احیای آن را تحلیل و تبیین می كنیم.

خداوند در آیات قرآنی دست كم هشت كار را برای بهره گیری از تمام ظرفیت شب مطرح می كند. یكی از این كارها و اعمال، استغفار است با عبارت «استغرالله ربی و اتوب الیه» به عنوان یك ذكر، بر لب و دل جاری می شود. كم ترین تعدادی كه این ذكر می تواند تاثیرات شكرف خود را نشان دهد هفتاد بار است. كسی كه هفتاد بار این ذكر تكرار كند می تواند امید داشته باشد كه درپوشش امنیتی و حفاظتی خداوند قرار می گیرد و از وسوسه های شیطانی در امان استغفار، یكی از دو عامل بازدارنده از عذاب های الهی است كه انسان به سبب خطا و گناه می بایست گرفتار آن شود. چنان كه استغفار، به انسان این فرصت را می بخشد تا افزون بر دفع عذاب، به رفع عذاب هایی كه اكنون گرفتار آن است نیز بپردازد و حتی منافع و بركاتی را نیز از این طریق كسب كند. از این رو سه كاركرد دفع و رفع عذاب و جلب نعمت و خیر برای استغفار در آیات قرآنی بیان شده است.
كسانی كه می خواهند از تمام ظرفیت شب بهره گیرند می بایست به استغفار به عنوان یك عامل مهم توجه كنند، زیرا فرصت های بلند و بزرگی را برای تعالی روح و روان فراهم می آورد. این گونه است كه خداوند در آیاتی چون 17 سوره آل عمران و 15 تا 17 سوره ذاریات و 20 سوره مزمل به استغفار به عنوان یك دستور اصلی و كار اساسی در شب زنده داری تأكید می كند.

از دیگر كارهایی كه در شب زنده داری مورد تأكید قرآن است، تسبیح و تنزیه خداوند از هر نقص و كمبودی است. درشب زنده داری از انسان ها خواسته شده است تا خود را مشغول به تسبیح و تنزیه كنند. ازآن جایی كه شب، یك تاریكی و پرده بر روی همه اشیا می افكند، فرصت خوبی برای عقل فراهم می آید تا از مقام تشبیه كه مقام خیال و تخیل است بالاتر رفته و در امور كلیات به جای جزئیات بیندیشد. درپوششی از پرده شبكه دیگر رنگ ها و تجلیات اسمایی خود را نشان نمی دهد و همه هستی به گونه ای كلی دیده می شود و نواقص و كمبودها به چشم نمی آید.
دراین حال قلب می تواند فرصتی بیابد تا دركلیات كه مقام عقل است تفكر و تدبر كند و به اوج توجه یابد و به جای تشبیه به تسبیح و تنزیه بپردازد.
از نظر قرآن، دست یابی به معراج كه مقام عقل است، از راه تسبیح و تنزیه، شدنی است. از این رو همواره معراج و تجرید، با تسبیح خداوند شروع می شود و آیه نخست سوره اسرای پیامبر(ص) نیز این معنا را تأكید و گوشزد می كند. براین اساس عارفان و سالكان معروف، بر خواندن سوره های مسبحات تأكید و اهتمام خاصی داشته و دارند. خداوند در آیاتی چون 130 سوره طه و 15 و 16 سوره سجده و 39 و 40 سوره ق و 48 و 49 سوره طور و نیز 26 سوره انسان به نقش كلیدی تسبیح برای پرواز شبانه روح و تجرید و معراج آن اشاره می كند و خواهان بهره گیری از تسبیح و تنزیه برای این مقاصد كمالی می شود.

ستایش خداوند، از دیگر راه ها و كارهایی است كه باید در شب زنده داری انجام شود. توجه به همه اسمای كمالی و ذكر آن چون خواندن جوشن كبیر و صغیر می تواند گامی برای تحقق این معنا باشد. از آن جایی كه قرآن خود كامل ترین اسمای الهی است می توان از آن نیز به عنوان یك ابزار ستایش خداوندی استفاده كرد؛ زیرا آیات قرآنی به تفصیل، آفریده ها و توجهات و عنایات الهی به همه كائنات از جمله انسان ها را بیان كرده است. با خواندن آیات قرآنی در حقیقت نوعی ستایش از خداوند تحقق می یابد. (ال عمران آیه 113 و مزمل آیات 2 و 4 و 20)

ذكر الهی به عنوان یكی از مهم ترین كارهایی است كه در قرآن برای شب زنده داری بیان شده است. ذكر به معنای یاد خداوند، وظیفه و تكلیف دایمی بشر است، بدون ذكر، آدمی دچار نسیان و غفلت می شود و خداوند نیز وی را به همین سبب از توجه و عنایت خود محروم می كند. با این همه ذكر شبانه از جایگاه مهم و برتری برخوردار می باشد، زیرا موجب توجه و حضور قلب نسبت به حقیقت مطلق هستی یعنی خداوند می شود.
ذكر در همه اقسام و انواع آن مفید است حتی اگر این ذكر زبانی باشد، چنان كه مرتاضان هندی از طریق ذكر به دوام، به نوعی خلسه دست می یابند كه موجبات جدایی و تجرید روح از بدن را فراهم می آورد. در مجالس صوفیان نیز از این گونه ذكر زبانی برای حضور قلب و خلسه استفاده می شود. با این همه تفاوت های معناداری میان ذكر قرآنی با هندی و صوفی وجود دارد كه این جایگاه برای طرح آن مناسب نیست.
خداوند در آیه 2 و 8 سوره مزمل یاد و ذكر الهی را در شب به عنوان یك عبادت و كار شبانه مطرح می كند. علامه طباطبایی با توجه به این كه آیه 8 سوره مزمل عطف به آیه 2 آن است كه به ترتیل قرآن در شب اشاره می كند، این معنا را استنباط كرده است كه ذكر در این جا می تواند همان ذكر لفظی باشد. (المیزان، ج 20، ص 64)

تلاوت قرآن به عنوان یك عمل عبادی و كار شبانه مطرح شده است؛ زیرا قرآن بالاترین ذكر و هم چنین بالاترین ستایش خداوندی است. از سوی دیگر، تدبر در آیات آن هم، عبادت و خواندن آن نیز عبادت است. بنابراین كسانی كه برای شب زنده داری برمی خیزند می توانند به قرآن به عنوان مهم ترین عبادت و ذكر و ستایش و مانند آن توجه كنند. خداوند در آیاتی چون 113 آل عمران با تأكید بر تلاوت آیات الله در قیام شبانه از آن به عنوان عملی عبادی برای كسانی كه خواهان دست یابی به كمال هستند سخن به میان می آورد و در آیاتی چون 2 و 4 و 20 سوره مزمل ترتیل و تلاوت قرآن را در طول تمام شب امری نیكو برمی شمارد.

از مصادیق مهم تهجد، نماز شب است كه به عنوان نافله شبانه در آیاتی چون 113 سوره آل عمران و 79 سوره اسراء و 130 سوره طه و 64 سوره فرقان و بسیاری از آیات دیگر قرآنی بدان اشاره و توجه داده شده است. در آیه 79 سوره اسراء اصولا دست یابی به مقام محمود مشروط به نماز شب دانسته شده است. درباره نماز شب مطالب بسیاری گفته و نوشته شده است و لذا به همین مقدار بسنده می شود.

سجده بی گمان مصداق كامل عبودیت و بندگی و تسلیم است. كسی كه به سجده می افتد، تذلل و بندگی خود را بیان می كند و اطاعت و تسلیم محض خویش را اعلان می دارد. از این رو از آن به عنوان یك كار مهم در شب سخن گفته شده و خداوند از مردم خواسته است تا برای بهره گیری از تمام ظرفیت شب در خلوت های شبانه، با سجده، خضوع و خشوع و بندگی محض خویش را نشان دهند. (آل عمران آیه 113 و فرقان آیه 64 و سجده آیه 15 و زمر آیه 9 و انسان آیه 26)

تهجد مومنان در دل شب همراه با دعا و نیایش به درگاه خداوند از دیگر اعمالی است كه برای شب تجویز شده تا شخص بتواند به تمام ظرفیت شب دست یابد و راه كمال و تجرید و اتصال به شعاع انوار الهی را بپیماید.
در روایات است كه معصومان و اولیای الهی به شب و نیایش های آن توجه بسیار داشته اند كه از جمله می توان به بسیاری از نیایش ها از جمله دعای كمیل اشاره كرد كه در دل های تاریك شب خوانده می شد. به هر حال دعا و نیایش زمینه برای حضور قلب و ذكر الهی را فراهم می آورد. از این رو از آن به عنوان قرآن صاعد در برابر قرآن نازل یاد كرده اند.
اگر قرآن، كلام خداست، دعا و نیایش پاسخ بنده است به كلام الهی و این گونه میان بنده و خدا، تكلم تحقق می یابد و انسان در برابر هر كلام خداوند، كلامی بلند بر زبان می آورد. خداوند در آیاتی چون 79 و 80 سوره اسراء و 15 و 16 سوره سجده از نیایش به عنوان یك كار عبادی در شب یاد می كند و مردم را بدان تشویق می كند. كاری كه همه پیامبران و معصومان(ع) در مقام تكلم با خداوند انجام می دادند و زمینه برای اتصال كامل فراهم می آوردند.
البته كارها و امور دیگری نیز به عنوان اعمال عبادی در ظرف شب بیان كرده است كه می توان به وضو و طهارت ظاهری و مانند آن اشاره كرد. از نظر قرآن تمامی شب این ظرفیت را دارا می باشد ولی بی گمان سحر از موقعیت و ظرفیت بالاتری برای كارهای بسیار برخوردار است. باشد تا از طریق شب بتوانیم به سوی كمال گام برداریم.

شمس الدین سیادتی